ابن‌نقطه ابوبکر معین‌الدین محمد بن عبدالغنی حنبلیاِبْنِ نُقْطه، ابوبکرمعین‌الدین محمد بن عبدالغنی بن ابی بکر حنبلی،(۱۰ رجب۵۷۹ -۲۲صفر ۶۲۹ق/۲۹ اکتبر ۱۱۸۳-۱۹ دسامبر ۱۲۳۱م) عالم رجال و حدیث در بغداد است. ۱ - زندگینقطه نام دایۀ جد پدرش بود. [۱]
ذهبی، محمد، بن احمد، تذکره الحفاظ، ج۴، ص۱۴۱۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
ابن نقطه از ابتدا علاقه‌مند به حدیث شد و برای استماع آن به مسافرت پرداخت. بدین منظور به خراسان ، جبل، جزیره، شام و مصر رفت. [۲]
ابن خلکان، وفیات، ج۴، ص۳۹۲.
برخی از اهل حدیث او را توثیق کرده و ستوده‌اند. [۳]
ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، ج۲۲، ص۳۴۸، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۴]
ابن رجب، عبدالرحمن، الذیل علی طبقات الحنابله، به کوشش محمد حامد الفقی، ج۲، ص۱۸۳، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۳م.
۲ - مشایخ و راویانعبدالوهاب بن سکینه، عمربن طبرزد، ابوالفتح مندائی، منصور فراوی، مؤید طوسی و عبدالقادر رُهاوی از جملۀ مشایخ او بوده‌اند. [۵]
ابن نقطه محمد، الاستدراک، نسخۀ خطی کتابخانۀ ظاهریه.جم.
[۶]
ذهبی، محمد بن احمد، تذکره الحفاظ، ج۴، ص۱۴۱۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
زکی‌الدین منذری، عبدالکریم بن منصور اثری، حسین بن ابراهیم اربلی، احمدبن ابراهیم فاروثی و ابوالیمن عبدالصمد بن عبدالوهاب ابن عساکر و برخی دیگر از او روایت کرده‌اند. [۷]
ذهبی، محمد بن احمد، تذکره الحفاظ، ج۴، ص۱۴۱۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
[۸]
کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، ج۱، ص۲۱۴، فاس، ۱۳۴۶ق.
[۹]
منذری، زکی‌الدین، التکلمه لوفیات النقله، به کوشش بشار عواد معروف، ج۳، ص۳۰۰، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
۳ - آثاراز آثار وی التقیید لمعرفه الرواه والسنن و المسانید ، در ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است. این کتاب ذیلی است بر کتاب‌هایی که رجال و راویان صحاح سته را ضبط کرده‌اند، ولی ابن نقطه رجال برخی دیگر از کتب مشهور، یعنی راویان حدود ۳۰ کتاب از صحاح و سنن و مسانید را مورد بررسی قرار داده است. [۱۰]
ابن نقطه، محمد، التقیید لمعرفه الرواه و السنن والمسانید، به کوشش شرف‌الدین احمد، ج۱، ص۱-۳، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
دیگر اثر مهم ابن نقطه کتاب الاستدراک اوست که ذیلی است بر کتاب الاکمال ابن ماکولا و نسخۀ خطی آن در کتابخانه‌های ظاهریه، [۱۱]
ظاهریه، خطی (حدیث)، ج۱، ص۱۲۷.
گوتا، گارت موجود است. وی در این اثر به ضبط نام‌های مشابه پرداخته است. ذیل‌هایی نیز بر این کتاب نوشته شده است؛ از آن جمله ذیل ابن صابونی که در ۱۳۷۷ق در بغداد با عنوان تکمله اکمال الاکمال به چاپ رسیده است و ذیل دیگری از منصور بن سیم که در دارالکتب مصر موجود است. [۱۲]
خدیویه، فهرست، ج۱، ص۲۳۶.
همچنین اثری با عنوان الفوائد العوالی المنتقاه من حدیث مالک بن انس از ابن نقطه در کتابخانه ظاهریه نگهداری می‌شود. [۱۳]
فهرس مجامیع المدرسه العمریه، به کوشش یاسین محمد سواس، ج۱، ص۱۵۷، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
از دیگر آثار وی در منابع به الانساب [۱۴]
یافعی عبدالله بن اسعد، مرآه الجنان، ج۴، ص۶۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۹ق.
و المُلتَقَط مما فی کتب الخطیب و غیره من الوَهم و الغَلَط [۱۵]
ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، ج۲۲، ص۳۴۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
اشاره شده است.۴ - فهرست منابع(۱) ابن خلکان، وفیات. (۲) ابن رجب، عبدالرحمن، الذیل علی طبقات الحنابله، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۳م. (۳) ابن نقطه، محمد، الاستدراک، نسخۀ خطی کتابخانۀ ظاهریه. (۴) ابن نقطه، محمد، التقیید لمعرفه الرواه و السنن والمسانید، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۵) خدیویه، فهرست. (۶) ذهبی، محمد بن احمد، تذکره الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. (۷) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۸) ظاهریه، خطی (حدیث). (۹) فهرس مجامیع المدرسه العمریه، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م. (۱۰) کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، فاس، ۱۳۴۶ق. (۱۱) منذری، زکی‌الدین، التکلمه لوفیات النقله، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م. (۱۲) یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآه الجنان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۹ق. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن نقطه»، ج۵، ص۱۸۶۹. |